over Cahier de Verweven Stad — CAST bijeenkomst in Concertzaal Tilburg

Beste aanwezigen,

Het moet niet gekker worden!

Dat kán de gedachte zijn bij buitenstaanders, die horen dat wij vanavond spreken over de VERWEVEN STAD, dat we het dan hebben over de stad Tilburg en dat daar zelfs een imposante publicatie bij hoort. Tilburg??, een VERWEVEN STAD????

Jawel..
Dit Cahier is een prachtge weerspiegeling van de ontwikkeling die Tilburg de afgelopen 10 jaar heeft doorgemaakt en de mogelijkheden die er liggen om de stad binnen afzienbare termijn nog dichter bij een sluitend geheel te brengen. Het is indrukwekkend om te zien waar Tilburg vandaan komt en welke bijzondere identiteit er aan het ontstaan is. Een desolate teleurgestelde stad is in 50 jaar getransformeerd naar een initiatiefrijke stad die gelooft in eigen mogelijkheden en een enorme kracht aan de dag legt om die mogelijkheden te verzilveren. Tilburg is in de gelegenheid om haar binnenstad nogmaals te definïeren en een krachtige 2.0 versie van zichzelf neer te zetten, een uniek en inspirerend perspectief!

Waar komt Tilburg vandaan? hoe is de stad op dit punt gekomen? en vooral, wát hebben we in die ontwikkeling geleerd dat we nu heel goed kunnen gebruiken bij het realiseren van de komende stap?
Ik wil U dat, als architect in deze stad, laten zien via een korte terugblik, en, verweven in mijn verhaal, met enkele adviezen aan de stad.
Kaart verstedelijkingsatlas
Startpunt is deze kaart uit de Atlas van de Verstedelijking in Nederland;
Wat U ziet in rood , dat zijn de oorspronkelijke linten en herdgangen, die kennen we allemaal wel; de vlekken in geel eromheen zijn de grote fabrieksterreinen, die ontoegankelijk waren, daar heeft de stad omheen gebouwd. Die gele vlekken komen in de jaren 70 bij het faillissement van de textielindustrie beschikbaar, ze raken voortdurend delen van de stad die al gevormd zijn en die er niet op voorbereid zijn dat daar nieuwe stukken stad op aan gaan sluiten. Tilburg is daardoor voor architecten en stedenbouwkundigen een complexe en intrigerende stad. Van een architect of stedenbouwkundige wordt voortdurend gevraagd om nieuwe verbindingen te maken, om de stad aan elkaar te knopen en gebieden met elkaar in contact te brengen.
40 projectenkaart
Deze kaart laat zien dat er optimaal is geprofiteerd van het feit dat er zoveel terreinen vrij kwamen als gevolg van het verdwijnen van de textielindustrie. U ziet 40 herstructurerings-projecten bínnen de ringbanen, er zijn veel nieuwe woningen gerealiseerd. Via nieuwe straten, pleinen en parken hebben die projecten verbinding gemaakt met bestaande buurten en hebben ook gezorgd voor vernieuwing in wijken die al gedateerd raakten; er is een enorme kwaliteitsimpuls aan de bestaande stad gegeven.
3 herstructureringsprojecten met ontwikkelend karakter Korvelse Hofjes, de Pont-erf, Kromhout
Eind jaren 70 is de stadsvernieuwing begonnen met woonerf-ontwerpen en veel nadruk op betaalbare woningbouw (bijv. de Korvelse Hofjes); begin jaren 80 is daar in de ontwerpopgave de historische component bij gekomen: De vraag werd: veranker het nieuwe gebied aan iets wat er al is en zich als kwaliteit bewezen heeft bijv. waardevolle bomen, historische gebouwen, sluit aan op stratenpatronen, zorg dat de stad aan elkaar groeit. U ziet hier de Korvelse Hofjes; daar onder de Pont-erf met de transformatie van fabriek naar museum, de inpassing van nieuwe woongebouwen en de omzetting van oude pakhuizen in woningen en rechtsboven het Kromhoutpark waar de bestaande boomstructuur van platanen en lindebomen bepalend was voor de plaatsing van de nieuwe woongebouwen en de aanleg van een modern stadspark met waterpartij.
Groeseind
Dit meest recente project is Groeseind, net opgeleverd en opgenomen in het Jaarboek Landschaps- architectuur en Stedenbouw 2018!. De differentiatie in woonvormen en architectuur is hier een prachtige vorm van duurzaamheid . Het project is verankerd, de enorme kastanjebomen zijn onderdeel van het nieuwe St.Pieterspark en geven direct maat en beleving aan de openbare ruimte.
Gebroken glas
De herstructureringsprojecten hebben er voor gezorgd dat grote ondoorgankelijke gebieden doorwaadbaar zijn geworden en zijn aangehaakt op de bestaande stad. De gele vlekken zijn samenhangend verbrokkeld, zoals het glas op dit plaatje. De stad kent nu veel meer fijnmazige ontsluitingen. Er is geen sprake meer van linten met daarachter ontoegankelijke terreinen maar er is echt compact stadsweefsel gevormd waarin je je weg moet zoeken in Tilburg.

4 soorten openbare ruimten, nieuwe beleving in de stad
Er zijn openbare ruimten ontstaan die nieuwe belevingskwaliteit aan de stad hebben toegevoegd: het water van de Piushaven is onderdeel van de leefomgeving geworden, de straatinrichting in het Dwaalgebied is weer statig en uitgesproken, er zijn stedelijke parken als Kromhout en Regenboog, en een groene relaxte campus in de binnenstad .

Ellipskaartje 8 gebieden
En dan kom je bij de uitdaging die de stad nog rest….!!
Al deze projecten hebben heel veel nieuwe woningen ingevoegd binnen de ringbanen, ook in het stadcentrum. Er zijn consistente en samenhangende woongebieden ontstaan die de binnenstad omringen, de stad heeft zich gevuld, er is extra druk en draagvlak voor de centrum-voorzieningen ontstaan. Tilburg is geleidelijk aan een compacte stad geworden waarbij er gebieden in de binnenstad zijn ontstaan zijn met een eigen identiteit:
Piushaven- Koningsplein- Stadskwartier- Stadshart- Dwaalgebied- Spoorlaan- Spoorzone en het Museumkwartier. Een enkel gebied is uitgesproken (bijvoorbeeld het Dwaalgebied), sommige zijn volop in ontwikkeling met een duidelijke koers, enkele gebieden zijn nog onderwerp van onderzoek en verkenning. Duidelijk is dat deze gebieden elkaar gaan raken en verweven kunnen worden als ze tijdig aan elkaar gerelateerd worden. En dat lijkt de bedoeling van dit Cahier!

Cahiersheet
Het Cahier laat zien wat de kracht en eigenheid van ieder gebied is maar doet geen uitspraak over de wijze waaróp verweving plaats gaat vinden. Dat wordt ook beschreven als dé voorliggende opgave: Verweef deze gebieden met elkaar, met behoud van identiteiten, maak méér van het geheel dan alleen de som der delen. Beschouw de gebieden niet alleen op zich zelf maar breng ze in verhouding met elkaar, samen vormen ze de binnenstad, er zal sprake zijn van intensieve gebiedsontwikkeling.

Ellipskaartje 8 gebieden
In Tilburg gaat het vanaf de herstructurering van de stad altijd al om gebiedsontwikkelingen, niet om de ontwikkeling van objecten; de ontwerplocaties zijn van een dusdanig formaat en positie dat van een architect ook stedenbouwkundige bagage wordt gevraagd. Het gaat in Tilburg om het maken van verbindingen door de inzet van architectonische karakteristieken, van openbare ruimten, door het verankeren van historie, door de inzet van uiteenlopende programma’s.
De term Archipunctuur is hiervoor in 1995 in deze stad uitgevonden en staat voor een hele precieze ontwerpoplossing op een afgebakende plek die echter ook op een groter schaalniveau betekenis heeft en meerdere stedelijke zenuwbanen raakt. Een ontwerpresultaat heeft positieve uitwerking op een gróter gebied dan alleen de ontwerplocatie zelf, dat is Archipunctuur.
Het is zinvol om nieuwe architectonische ontwerpen hier weer op te gaan toetsen: leveren ze méér op dan alleen een gebouw, dragen ze ook bij aan een gróter geheel, op een hoger schaalniveau?

Gebiedsontwikkeling, voorbeeld de Piushaven
de Verweving van de Stad zal diverse Gebiedsontwikkelingen vragen en die kosten per definitie meer tijd en zijn door de lange doorlooptijd zeer gevoelig voor verstoringen.
De ontwikkeling van de Piushaven is opgenomen in het Jaarboek Landschapsarchitectuur en Stedenbouw 2018; Onder supervisorschap van Riek Bakker wordt hier al 15 jaar de koers vast gehouden, is het project bij de inhoud gebleven zonder dogmatisch op punten en komma’s te letten; Riek Bakker gaf onlangs zelf enkele adviezen voor het succes van een project:
– Begeleid partijen om over hun eigen perceelsgebonden belangen heen te stappen en groter te denken, om doelen op gebiedsniveau na te streven, in het belang van de stedelijke kwaliteit.
– Blijf flexibel maar wel vasthoudend op de kernkwaliteit van het project.
– Heb ook oog voor kansen bij particuliere initiatieven, naast projectopgaven van ontwikkelaars
– Zorg voor de lange duur van het project voor continuïteit in de ambtelijke projectbegeleiding.
– Zorg voor een stevige supervisor, met vakinhoudelijke en bestuurlijke kennis van zaken die het stadsbestuur regelmatig bijpraat en betrokken op koers houdt.
– Probeer de invloed van stadsbestuurswisselingen zoveel mogelijk te beperken, lange ontwikkellijnen gaan voor binnenstadlocaties over collegeperioden heen, geef de supervisor en
projectbegeleiding hierin betekenis.
Lijnen spannen tussen historie en toekomst.
Ontwerpen in Tilburg betekent “lijnen spannen tussen historie en toekomst” met enige nederigheid en dienstbaarheid aan de stad. Dat betekent zeker niet dat er historische kopieerzucht of oud-hollandse stijloefeningen moeten worden bedreven. Dat betekent wel: oprechte interesse in de stad hebben en heel nieuwsgierig zijn naar historie die op diverse niveaus een rol kan spelen: eeuwenoude bomen, routes, weerbarstige gebouwen met geschiedenis, de groeiwijze van de stad, de architectonische en stedenbouwkundige episodes in Tilburg en het belang daarvan.
Verleden en toekomstige tijd met elkaar verbinden: daar kennen we in Tilburg al eigenzinnige voorbeelden van: de Pont-museum, het Textielmuseum, Eve, binnenkort de LocHal, maar ook kleinere projecten als TBV Spoorlaan en het wit/zwart St Josephstraat-Prinsenhoeven.
Aan diverse projecten kun je zien dat historie in Tilburg verbindend werkt, die leidt tot trots, tot nieuw gebruik, tot verbinding tussen stadsbewoners. Jaartallen van herkomst zijn daarbij niet relevant, uitbreiding van het collectief geheugen van de stad wordt steeds meer gewaardeerd en versterkt de band met de stad, het is misschien zelfs een vorm van social innovation?. Interpretatie en eigentijdse verwerking van de historie zal een prachtige uitdaging zijn bij de aanpak van de 8 gebieden die in het Cahier aan de orde komen.
Tijd en continuiteit
Bij de presentatie van het Jaarboek werd geopperd dat de crisis een zegen is geweest voor Tilburg, die gaf immers (be)denktijd. Uitstekend voor de Spoorzone waar nu gebouwen hergebruikt worden die anders in de vaart van het Masterplan wellicht gesneuveld zouden zijn.
Moeten we in Tilburg misschien altijd even doen alsof het crisis is, even (be)denktijd nemen?

Nog meer over tijd; het Momentum, NU!!
Er is nu een Vruchtbare bodem, we hebben de wind mee, er zijn initiatieven te over, snel verzilveren dus?, The Thrill is Til, the Buzz is us.. met dank aan Frank van Pamelen in een column van 15 sept.jl
Maar het Momentum kan ook tot ongeduld en overhaaste keuzes leiden om geen kansen te verspelen. Blijf soeverein, waak voor de waan van de dag en organiseer je eigen kritiek. Dat getuigt van kracht, de stad zal er blij mee zijn.

Tilburg en het belang van een/het ontwerp:
In Tilburg heb je Verbeelding nodig, een ontwerp om te kunnen beseffen wat de mogelijkheden zijn. Wethouder de Vries gaf bij de presentatie van het Jaarboek 2 voorbeelden van de verrassende kracht van een ondeugend ontwerp-idee dat zich niet precies aan de richtlijnen hield: Beide waren succesvolle initiatieven van bureau CIVIC: De LocHal inclusief het Stadsbalkon en het RAK gebouw op de kop van de Piushaven.
De strekking hiervan is: koester de inspiratie van een idee, van een schets; schrijf minder, ontwerp meer, benut de denkkracht van ontwerpers!Ga niet vanaf de eerste schets voor millimeters, maar groei naar een perfect passend plan, neem de tijd en geef vertrouwen aan andere professionals om meer van een ontwerp te maken dan de som der delen.
Het credo van Ludo Hermans is: Je moet de Stad éérst lezen voor je er in mag schrijven. Dat kan prima met professionals die oprechte interesse hebben voor de stad, denk aan Cepezed, Benthem Crouwel, Riek Bakker, Jo Coenen, Civic, Petra Blaisse. Ook ontwerpers in Tilburg zullen met ambitie en deskundigheid mee willen werken aan de verweven Stad; Het Architecten Platform heeft zich gevormd, er is een Academie van Bouwkunst in de stad waar mee samen gewerkt kan worden. Oftewel, maak bij ontwerpvragen scherpe selecties op de inhoud en kijk daarbij ook goed binnen deze stad en regio.; maak eventueel combinaties of teams van ontwerpers om de kennis van de stad vanaf de eerste schets te implementeren.
Complimenten voor het Cahier!
Het is een Cahier, geen boek; het is een werkschrift dat bestaat uit registraties, duidingen en verwachtingen. Verleidingen en suggesties zijn opgenomen als cursieve tekst, nog wat priller van karakter, alsof het wel geschreven is maar nog vraagt om een antwoord en reactie.. In dat opzicht lijkt het me een publicatie die uitnodigt om mee te denken en mee te doen, dit is nog geen eindproduct.
Het Cahier is een uniek en eigenzinnig product, niet alleen de inhoud maar ook het grafisch ontwerp en de vormgeving van het Cahier. Complimenten daarvoor!!
Het Cahier levert in deze vorm een voortreffelijke bijdrage aan de zichtbaarheid van Tilburg en getuigt van zelfbewustheid, trots en fierheid op deze stad. De inhoud van de complexe stad Tilburg is toegankelijker gemaakt, maar ….